Heb jij je ook al eens afgevraagd of er veel verschil zit tussen beiden?

Uiteraard oefenen verschillende factoren een invloed uit:

• de taal vanuit dewelke en waarnaar vertaald wordt (sommige uitdrukkingen bestaan immers wel in de ene taal maar niet in de andere, soms kan je iets in één taal met slechts 1 woord omschrijven terwijl je in de andere taal een hele zin nodig hebt, …)
• de globale keuze die de vertaler/uitgeverij maakt (d.w.z. besluit men het origineel zo trouw mogelijk te blijven of kiest men eerder voor een vertaling die het doelpubliek in de andere taal vermoedelijk meer zal aanspreken?)
• de vertalers zelf (welke affiniteit hebben zij met beide talen?)
• …

Het ene boek is het andere niet.
Bijgevolg is het onmogelijk om een algemene conclusie te trekken.

Maar wat we wél kunnen doen, is één boek kiezen en daarvan de vertaling en de oorspronkelijke versie vergelijken.

En dat is wat mijn moeder en ik deden met Het geheime leven van schrijvers / La vie secrète des écrivains van Guillaume Musso.

Wat meteen opvalt wanneer we opzoeken wie het boek vertaald heeft, is dat er niet één maar wel twee namen prijken: Aniek Njiokiktjien en Félice Portier.
Dit lijkt een courante praktijk te zijn bij Xander Uitgevers. Sla maar eens een boek open uit De Zeven Zussen-reeks en je zal kunnen vaststellen dat er telkens 3 à 4 vertalers aan het werk zijn geweest.
Bij zo'n dikke pil is dit nog begrijpelijk, maar dat dit ook voor het boek van Musso nodig bleek, verbaast ons wel enigszins. Het boek telt nog geen 300 bladzijden en bovendien dateert het origineel van 2019. Het is dus niet alsof er een dringende deadline te halen was voor een nieuw werk dat zo snel mogelijk (vertaald) in de rekken dient te liggen.

De volgende vaststellingen zijn van meer praktische aard.
Daar waar de Franstalige versie een inhoudstafel bevat die achteraan in het boek staat opgenomen, werd deze in de Nederlandstalige vertaling volledig weggelaten. Aangezien het boek opgedeeld is in een proloog, 3 grote delen met telkens verschillende hoofdstukken (die allen een titel hebben) en een epiloog, was het handiger geweest om deze mee op te nemen in de vertaling.
Verder staat er aan het begin van het boek een kaartje van het eiland Beaumont. Hoewel sommige namen correct vertaald werden, is er geen aandacht besteed aan de windroos. De letters die de windrichtingen aanduiden werden niet aangepast naar het Nederlands. Dit is misschien maar een detail, maar van een uitgeverij die er belang aan hecht om de boeken van Musso wat meer cachet te geven (zie artikel), verwachtten we wat meer finesse.

Die verfijndheid hoopten we ook terug te vinden in de vertaling.
Musso slaagt er in zijn Franstalige boeken steeds in om zijn uitgebreide woordenschat zo aan te wenden dat er steeds de juiste nuances gelegd worden waardoor er spanning gecreëerd wordt, zelfs op momenten dat er in feite niet veel gebeurt.
Zou dit ook tot uiting komen in de Nederlandstalige vertaling?
We namen de proef op de som!

Oorspronkelijk was het de bedoeling dat we beiden het volledige boek in het Frans zouden lezen met de reeds gelezen Nederlandstalige vertaling ernaast, zodat een onmiddellijke vergelijking mogelijk was.
Door omstandigheden was er echter sprake van wat tijdsgebrek.
Bovendien bleken er in de eerste 50 bladzijden al zó veel zaken te zitten die niet klopten en die vlot doorlezen dus onmogelijk maakten, dat we besloten om ons bij deze bespreking (voornamelijk) tot dat deel van het boek te beperken.
Bijkomend voordeel is dat er dan ook geen echte spoilers worden onthuld voor lezers die het boek nog willen ontdekken.

Elk voorbeeld aanhalen dat we tegenkwamen, zou ons veel te ver leiden.
Daarom hebben we ervoor gekozen om enkel de meest opmerkelijke te gebruiken ter illustratie van onze algemene vaststellingen.

Vaststelling: Uitdrukkingen met een dubbele betekenis of specifieke termen worden vaak té algemeen vertaald
Gevolg: Dubbele betekenissen en nuancering gaan volledig verloren

Wat boeiend is aan de boeken van Musso is het feit dat je geregeld dingen bijleert. Je leest iets en zoekt er dan info over op het internet.
Zo is er in dit boek bijvoorbeeld sprake van een manuscript.
In het Nederlands werd de titel ervan vertaald als 'Schuchtere kruinen' (p21). Over de inhoud wordt er niets verteld, dus kan het woord 'kruin' opgevat worden als 'bovenste deel van het hoofd' of als 'bovenste deel van een boom' en blijkbaar is dit ook een deel van een hamer en van een dijk.
Kijken we even naar de Franse titel van dit manuscript, dan luidt die 'La Timidité des Cimes' (p25; letterlijk: 'De schuchterheid der kruinen'). Wist je dat hiermee een natuurverschijnsel bedoeld wordt? Het verwijst immers naar het feit dat de bovenste takken van bomen die tot dezelfde soort behoren elkaar nooit zullen raken. In het filmpje hieronder zie je wat er bedoeld wordt. De term werd voor het eerst gebruikt tijdens de jaren '60 in Australië, waar wetenschappers dit fenomeen destijds begonnen te bestuderen. In het Nederlands is de term voor dit fenomeen 'Kroonschuwheid'.
Typ je 'schuchtere kruinen' in Google, dan zal je niets rond dit fenomeen ontdekken. Typ je echter 'kroonschuwheid' dan krijgt je heel wat interessante resultaten te zien, o.a. dit artikel.

Een paar bladzijden verder lezen we over 'deze vorm van autosuggestie' (p25), zonder dat hier verder op ingegaan wordt.
Nemen we het Franstalige boek erbij, dan ontdekken we dat de auteur het meer bepaald heeft over de 'méthode Coué' (p30), wat meteen nieuwsgierigheid opwekt. Verder opzoekingswerk leert ons dat deze draait om een vorm van positief denken (wat trouwens ook al duidelijk bleek uit de context). Deze verwoording heeft echter een positievere connotatie en is bovendien veel specifieker dan de algemene term 'autosuggestie'.
Het is alsof men het Nederlandstalige lezerspubliek onderschat en ervan uitgaat dat het niet in staat is om vanuit de gegeven context te begrijpen wat deze methode inhoudt. Bovendien ontzegt men datzelfde publiek boeiende informatie.

Vaststelling: Veranderingen in zinsvolgorde
Gevolg: Minder spanning waardoor het boek eerder als een roman aanvoelt dan een thriller

Heb je er ooit bij stilgestaan dat zelfs een verandering in zinsvolgorde gevolgen kan hebben voor de sfeervorming?

Zo lees je in het Franstalige boek op p 50-51: "Lorsque j'y arrivai enfin, je ne trouvai qu'un portail en aluminium encastré dans un haut mur d'enceinte en moellons de schiste."
In deze filmische beschrijving zie je als het ware de aluminium poort voor de ik-persoon opduiken als een bijna onoverkomelijke hindernis, zeker wanneer daarna het oog valt op de muren rondom.

De Nederlandstalige vertaling heeft het op p 44 over: "Toen ik er eindelijk was stuitte ik op een hoge ommuring van grote blokken graniet met daarin een aluminium poort."
Zie je hoe de poort plots slechts een kleine bijrol krijgt? Alsof deze slechts een bijkomstigheid is. Terwijl dit in de oorspronkelijke tekst net het eerste beeld is dat de ik-persoon in zich opneemt.

Zo zijn er nog talrijke gelijkaardige voorbeelden te vinden doorheen het boek.
Deze zorgen er vaak voor dat de spanning bijna volledig teniet gedaan wordt.
Of beter gezegd: dat er geen spanning opgebouwd wordt.

Vaststelling: Afzwakking Franstalige woorden
Gevolg: De vertaling en de personages voelen heel vlak aan, bijna zonder ziel zelfs

Afzwakking van de Franse woorden gebeurt op twee manieren.

Enerzijds wordt er geen rekening gehouden met de Franse cultuur, waardoor je je niet echt op het Franse eiland waant dat in het verhaal beschreven wordt.
Zo kiest men soms voor een Hollandse en soms voor een Engelse vertaling. Beiden zonder succes.
Op p 34-35 lees je een dialoog waarin het antwoord op de vraag 'Een kop koffie?' als volgt luidt: 'Lekker.' Nu is er geen enkele Fransman die ooit op die manier zal reageren. Op de vraag 'Un café?' luidt het antwoord in het Frans dan ook 'Avec plaisir.' (p41), oftewel 'Graag'.
En wanneer je in het Nederlands op p24 leest "ik had die opleiding gedaan om mijn ouders te pleasen", dan begin je je serieus af te vragen wat de oorspronkelijke tekst vermeldde. Pagina 28 van de Franstalige editie heeft het antwoord in petto: "Je n'avais fait ces études que pour rassurer mes parents". Afgezien van het feit dat de auteur geen Engelstalige term gebruikt, zit er ook een serieus nuanceverschil tussen beide woorden. Pleasen betekent immers 'plezieren', terwijl rassurer 'geruststellen' betekent.

Anderzijds worden heel wat woorden in intensiteit afgezwakt.
Hoe komt volgend kort zinnetje op je over? "Ik zette mijn fiets weg" (p44) . Het lijkt wel alsof er een fietsenstalling klaarstaat voor bezoekers en de fiets netjes wordt geparkeerd. Dit terwijl de tekst die voorafgaat aan dit zinnetje zeer goed duidelijk maakt dat bezoekers ab-so-luut niet welkom zijn.
Terwijl er op p51 van de Franstalige editie staat: "J'abandonnai mon vélo". Dit suggereert dat de fiets wordt 'achtergelaten' en niet 'weggezet'. Komt de ik-persoon nog terug of niet? Zal hij zijn fiets dan nog terugvinden of niet? Een simpel verschil in woordkeuze zorgt meteen voor wat meer spanning.
Deze afzwakking in woordbetekenis vindt niet alleen plaats tijdens gebeurtenissen maar ook bij beschrijvingen van personages. Hierdoor komen deze in de Nederlandstalige vertaling niet tot hun recht.

Vaststelling: Taalfouten, zowel vanuit het Frans als in het Nederlands
Gevolg: Een goede eindredactie is duidelijk nodig

Soms blijkt duidelijk dat (één van) de vertaler(s) de finesses van de Franse taal niet beheerst.
Zo lees je op p30: "In het hoogseizoen en midden in de winter maakte slechts één veerboot … drie retourvaarten per dag, en niet één meer …"
Terwijl in de Franstalige versie op p35 staat: "En pleine saison comme au milieu de l'hiver, une seule navette … effectuait trois allers-retours par jour, et pas un de plus …".
In correct Nederlands had er dus moeten staan: "ZOWEL in het hoogseizoen ALS in putje winter …"

Verder zijn er heel wat soorten taal- en drukfouten terug te vinden. Een greep uit de talrijke voorbeelden:

• herhaling van woorden en ontbreken van woorden, soms zelfs in dezelfde zin (p82: "Toen ze zijn stem aan de telefoon hoorde was bibliothecaresse was even verbaasd als blij verrast.")
• verkeerde voorzetsels (p87: "Ik dook weer in mijn scherm om de rest van het stuk van Lafaury te lezen.")
• verkeerd gebruik van voornaamwoorden (p121: "Een politiewagen krijgt ze uiteindelijk in het vizier …")
• voor een boek over schrijvers is het behoorlijk hallucinant om op pagina 124 te zien staan "Hemmingway" (terwijl deze naam in de Franstalige versie op p155 wel degelijk correct met slechts 1 M geschreven staat)
• …

Zo zijn er nog heel wat voorbeelden, maar dit alles valt eigenlijk onder de bevoegdheid van een eindredacteur.
Indien ik fungeer als proeflezer of indien ik een boek lees dat in eigen beheer werd uitgegeven (en dat veel potentieel vertoont), dan stuur ik steeds een lijst door van zulke fouten.
Van een gekende uitgeverij zoals Xander Uitgevers verwacht ik echter dat ze een degelijke eindredactie uitvoeren en dat het dus niet de taak is van de lezers om deze (in dit geval enorm uitgebreide) klus te klaren.

Vaststelling: Inhoudelijke fouten
Gevolg: Onzorgvuldige indruk en verwarring tijdens het lezen (en ook een beetje hilarisch)

Er zitten heel wat inhoudelijke fouten in dit boek.

Eén daarvan heeft er echter voor gezorgd dat de Franstalige editie aangeschaft werd zodat vergelijking mogelijk was.
Het betreft de volgende zinnen:
- p142: "Joanna Pawlowski was derde bij de Miss Île-de-France verkiezing van 2014."
- p216: "… Joanna Pawlowski, die in 2014 vierde werd bij de  Miss Île-de-France-schoonheidswedstrijd."
Betrof het hier een verkeerde vertaling of stond deze fout ook in de originele tekst?
Intussen hebben we kunnen vergelijken en de Franstalige versie vermeldt wel degelijk tweemaal "Joanna Pawlowski. Troisième dauphine au concours Miss Île-de-France 2014." (p178 en p270)
Alweer een fout in de vertaling dus.

Een andere betreft het klaarmaken van koffie.
In het Nederlands gebeurt dit op een gaspit:
- p34: "In de tijd dat de computer wakker werd, zette de boekhandelaar een gaspit aan en vulde hij een percolator met water."
- p35: "Audibert draaide de gaspit uit om het gefluit van de Italiaanse koffiepot te stoppen."
Terwijl dit in de Franstalige versie eerder lijkt te gebeuren op een elektrisch vuurtje (anders zou het immers niet 'aangesloten' moeten worden zoals vermeld staat):
- p41: "Le temps que l'ordinateur se réveille, le libraire brancha une petite plaque de cuisson et remplit le réservoir d'une cafetière moka."
- p43: "Audibert tourna le bouton de la plaque pour couper le sifflement de la cafetière italienne."

De meest lachwekkende inhoudelijke fout betreft echter een voetnoot omtrent een vertaling.
Neem maar eens een kijkje op p 215. In de tekst staat daar: "… de mooiste negen woorden³ ('Men heeft alleen lief wat men niet volledig bezit.') …"
Kijk je onderaan de bladzijde naar de voetnoot ³ dan lees je: "De Franse zin telt twaalf woorden, de Nederlandse vertaling acht"
Blijkbaar vormt niet enkel taal maar ook rekenen een serieus probleem voor de vertalers.
'Men heeft alleen lief wat men niet volledig bezit.' telt bij mijn weten (en tellen) toch echt wel negen woorden en geen acht zoals in de voetnoot vermeld staat.

Vaststelling: Onbestaande uitdrukkingen
Gevolg: Je lacht je een breuk

Dat vertalers creatieve mensen zijn, blijkt duidelijk uit de nieuwe uitdrukkingen die het licht zagen in dit boek!

Zo kan je op p27 kennismaken met 'geblindeerd lezen': "Zelfs bij een geblindeerde beoordeling hoefde je maar een bladzijde te lezen om te weten dat hij die had geschreven."
'Blind lezen' was ons wel bekend, maar deze onbekende term is ook voor ons een nieuwigheid.
Na de 'geblindeerde wagen' heb je nu dus blijkbaar ook een literaire variant, namelijk het 'geblindeerd lezen'.
Men zegge het voort!

Het toppunt van vernieuwing vonden we echter de "bruisende fontein" (p32).
Was dit misschien een fontein die de voorkeur gaf aan spa rood in plaats van spa blauw?
Of had ze gewoon nood aan een oplosbare Dafalgan om haar van haar hoofdpijn te verlossen?
Ja, daar kunnen we volledig inkomen na de uitgebreide vergelijking van de vertaling en het origineel van 'Het geheime leven van schrijvers'!
In ieder geval konden we een klaterlach niet onderdrukken :-p

Onze conclusie?

De ziel van Guillaume Musso werd door de vertaling volledig uit het boek gehaald en wat overblijft is slechts een slap afkooksel van het origineel.

Voor degenen die het Frans machtig zijn, is het dus absoluut aan te raden om La vie secrète des écrivains te lezen.

Xander Uitgevers geeft aan een cachet te willen geven aan Guillaume Musso door titels en covers (van eerdere boeken) te wijzigen. Een welgemeende raad van onze kant is dat dit niet volstaat en dat een goed verzorgde vertaling minstens even belangrijk is.
Hopelijk wordt bij een eventuele herdruk een uitgebreide eindredactie doorgevoerd om de vele inhoudelijke, taal- en vertalingsfouten uit het boek te verwijderen, zodat 'Het geheime leven van schrijvers' getild worden tot het niveau dat het oorspronkelijk had.

Zoals de zaken er nu voorstaan, zullen zowel het geblindeerd lezen als de bruisende fontein ons echter nog zeer lang bijblijven :-p