Meer dan 6,2 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

Een antropoloog en een archeoloog lopen een bar binnen…

Auke Pols 04 februari 2025 Auteur
…en schrijven in tien jaar een dijk van een boek over hoe onze voorouders hun samenlevingen inrichtten. Meestal recenseer ik op Hebban science fiction en fantasy. Deze keer echter een recensie over een wetenschappelijk werk: omdat het een goed boek is, en omdat ik het als schrijver zeer inspirerend vond om na te denken over alternatieve vormen van samenleven.

Er zijn twee Grote Verhalen over het ontstaan van ongelijkheid in de wereld. De negatieve is die van Thomas Hobbes. Mensen, zo stelde hij, zijn van nature slecht en egoïstisch. Alleen een sterke staat kan onze slechte impulsen in bedwang houden en ons tot samenwerking dwingen. De positieve – maar tragische - is die van Jean-Jacques Rousseau. Mensen, stelde hij, zijn van nature goed en egalitair, maar vielen in een tragische val toen ze landbouw ontwikkelden, want daarvoor was eigendom nodig, en administratie, en voor we het wisten zaten we vast aan staten en vorsten. En daar kunnen we nu niet meer zonder.

Deze grote verhalen zijn heel populair. Maar, stellen Graeber en Wengrow, er zijn drie problemen mee. Ten eerste rechtvaardigen ze autocraten die stellen dat regeren met harde hand noodzakelijk is om chaos te voorkomen. Ten tweede zijn ze saai. En ten derde deugen ze van geen kant. De lezer die ze uitdaagt om dit toe te lichten, wordt meegesleurd in een wilde achtbaanrit langs samenlevingsvormen over de hele wereld vanaf de laatste IJstijd tot nu. Een rit die zoveel diversiteit laat zien, dat de vraag over de oorsprong van ongelijkheid eigenlijk de verkeerde lijkt te zijn. Er waren altijd al gelijke en ongelijke samenlevingen, en ze gingen ook regelmatig in elkaar over. Veel meer is de vraag: ‘Hoe kan het dat onze Westerse politieke systemen – met altijd ongelijkheid in meerdere of mindere mate - al zo lang relatief stabiel zijn?’

Tijdens het onderzoeken van deze vragen, passeren allerhande boeiende onderwerpen de revue: de invloeden van native American staatslieden als de Wendat Kandiaronk op Franse Verlichtingsdenkers, bijvoorbeeld. Over hoe landbouw op meerdere plaatsen werd uitgevonden, maar vaak snel en gemakkelijk gebeurde in uiterwaarden die het volgende seizoen weer anders lagen, waardoor niemand de velden tot eigendom kon maken, en mensen soms ook weer teruggingen naar jagen-verzamelen. En dat allerlei oude mega-steden, van het Mesopotamische Uruk tot het Oekraïense Nebelivka, waarschijnlijk (aanvankelijk) helemaal geen centrale regering hadden, en toch prima functioneerden. Om dergelijke claims te ondersteunen komen Graeber en Wengrow met een indrukwekkende hoeveelheid archeologisch bewijsmateriaal, van recente opgravingen tot DNA-analyses van fossiele zaden om de reis van gewassen door de wereld te onderzoeken. Tegelijkertijd laten ze zien dat onze moderne termen om over sociale organisaties te praten eigenlijk ontoereikend zijn. Wat is een ‘staat’ bijvoorbeeld? Een instituut dat binnen een bepaald gebied de enige is die geweld mag gebruiken (Weber)? Dat sluit allerlei vreedzame culturele groepen uit. Een instituut om de belangen van de heersende elite te beschermen (Marx)? Dan is een staat dus altijd slecht, en zijn egalitaire systemen dus automatisch uitgesloten. Dit leidt Graeber en Wengrow ertoe om concepten als de staat uiteen te pluizen, om te laten zien dat allerlei elementen van onze huidige staten in het verleden al aanwezig waren, maar zelden in dezelfde vorm of combinatie.

Wat mij betreft zijn Graeber en Wengrow echter op hun best als ze de blik naar binnen richten en zich afvragen waarom deze diversiteit aan samenlevingsvormen zo lang onopgemerkt is gebleven. Ze kijken kritisch naar hun eigen wetenschappelijke disciplines, die natuurlijk zelf ontwikkeld zijn binnen bepaalde politieke systemen, en daardoor soms zelfs met de beste bedoelingen twijfelachtige aannames maken. Zo is het relatief makkelijk om bewijzen te vinden voor machtige koningen – grote paleizen en rijke monumenten, bijvoorbeeld. Maar kan een groot open veld of een lange vergaderzaal sluitend bewijs leveren dat een samenleving ooit een bloeiende democratie had? Een andere twijfelachtige aanname is het classificeren van al het vervoer van voorwerpen over grote afstanden als ‘handel’. En waarom is een groot afgebeelde man op een troon altijd een ‘koning’, terwijl er veel aarzeling is om de groot afgebeelde vrouwen op tronen in het Minoïsche Kreta ‘koninginnen’ te noemen?

Laat me benadrukken dat het boek geen lichte lectuur is: voor een wetenschappelijk werk vond ik het goed leesbaar, maar het is dik en grondig onderbouwd. Het verzet zich terecht tegen Grote Verhalen die onafwendbaar leiden naar ongelijkheid, maar juist daarom is het makkelijk om te verdwalen in de details, en zijn er geen simpele lessen, naast het feit dat onze geschiedenis veranderlijker en veelzijdiger is dan we ons vaak voorstellen. Maar misschien is dat genoeg: want als dat geldt voor het verleden, kan het dan niet ook gelden voor onze toekomst?

(Deze recensie is gebaseerd op de Engelstalige versie van het boek.)

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Auke Pols

Gesponsord

Als Jolenes helikopter crasht in Irak, moet ze terugkeren naar het huwelijk en gezin dat ze onder hoogspanning achterliet. Schrijf je nu in voor de Hebban Leesclub.

Beth leidt een gelukkig leven met haar man Frank op hun schapenboerderij, maar dan komt haar jeugdliefde Gabriel terug, met wie ze als zeventienjarige een intense zomer beleefde. Bekijk alle Boekenweektips.

Fayes vader bedreigt niet alleen haar, maar ook haar dierbaren en levenswerk, het bedrijf Revenge. Ze roept haar vriendinnen om zich heen om de ultieme wraak te plannen. Bekijk alle Boekenweektips.

In concentratiekamp Westerbork doet jonge moeder Catharina alles wat nodig is om haarzelf en haar zoon te laten overleven. Ze gaat als showgirl dansen in het beroemde kampcabaret. Bekijk alle Boekenweektips

Isabel woont alleen in het huis van haar overleden moeder, waar alles rustig voortkabbelt tot plotseling haar broer Louis met zijn nieuwe vriendin Eva voor de deur staat. Bekijk alle Boekenweektips

Een onweerstaanbare schelmenroman over Algot Olsson en een bonte verzameling mensen. Algot stort zich op de mooie en hopelijk lucratieve kunst van het distilleren van brandewijn. Bekijk alle Boekenweektips

Een jonge cartograaf vertrekt naar Amsterdam en tekent voor zijn grote liefde in zijn wereldkaart, vlak naast de evenaar, een 'nog onontdekt' eiland dat haar naam draagt. Bekijk alle Boekenweektips

Op een koude winteravond belandt de zeventigjarige Leah met haar auto in het water. Hoewel de kade al snel vol mensen staat, doet niemand iets. Tot grote frustratie van studente Mirjam. Bekijk alle Boekenweektips.

De meningsverschillen over hoe het tuincomplex bestuurd moet worden, kunnen elk moment weer oplaaien, maar de grootste dreiging komt van de kant van de gemeente. Bekijk alle Boekenweektips

Philip Dröge duikt in de curieuze geschiedenis van Nederlandstalig New York en New Jersey en doet dat op de fiets. Een boek dat reisgids, geschiedenisboek en road novel ineen is. Bekijk alle Boekenweektips

Taalwetenschapper Khalid Mourigh gaat de straat op en de scholen langs om straattaal, het gebruik van Engels en de meertaligheid van het Nederlands te onderzoeken. Bekijk alle Boekenweektips

Aan het begin van de Eindtijd valt de vrijdenkende engel Astoreth naar de aarde. Hij raakt verzeild in apocalyptische avonturen die hem van Amsterdam naar het Zweedse platteland voeren. Bekijk alle Boekenweektips

Een meisje en een vis denken beiden dat de ander gevangenzit en dus maken ze een wak, maar ze beseffen dat het beter is als ze blijven waar ze zijn. Bekijk alle Boekenweektips

Terwijl de ambitieuze Pierre groeit in zijn rol op de redactie van een tijdschrift, kelderen de abonneecijfers. Hoe lang moeten tradities en gewoontes in stand worden gehouden? Bekijk alle Boekenweektips.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog raken de levens van Luna en haar vader, de Joodse Rifka, de Indiase Chandar en Thiemen met elkaar verweven op een manier die zij niet voorzien. Bekijk alle Boekenweektips

Eliza had zes broers, maar alleen Krekel is nog over. Een bangerik, een huilebalk, een blok aan haar been, eigenlijk. Alles gaat mis, maar Eliza en Krekel blijven zoeken naar hun verdwenen broers. Bekijk alle Boekenweektips

Als de literaire bundel van zware crimineel Derek L. op het punt staat te verschijnen, mag hij tijdens zijn weekendverlof van de gevangenis aanwezig zijn op zijn eigen boekpresentatie. Bekijk alle Boekenweektips

In dit hartstochtelijke pamflet toont docent Karim Amghar aan hoe mbo'ers nog steeds te maken hebben met onderwaardering, terwijl ze onmisbaar zijn voor de samenleving. Bekijk alle Boekenweektips

Wanneer Hitler aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog Oostenrijk binnenvalt, moeten vijf hechte vrienden kleur bekennen. Kun je een ander ooit ten diepste kennen? Bekijk alle Boekenweektips

Iemand breekt in bij Simon en beweert dat ze beiden vastzitten op een alternatieve belevingsvakantie. Het is het begin van een aangrijpende speurtocht. Bekijk alle Boekenweektips.

Stine Jensen verkent hoe mediastormen kunnen ontstaan en hoe je filosofie kunt inzetten om ze te duiden. Bekijk alle Boekenweektips

Een kleurrijke groep outcasts raakt betrokken bij het mysterie van Salomé Abergel, de beroemde kunstenares die op het hoogtepunt van haar carrière plotseling verdwijnt. Bekijk alle Boekweektips

Als Hitler aan de macht komt, vluchten Eva en Itzhak naar het conservatieve Zeeland. Daar haalt het gevaar hen in en Eva zal moeten kiezen. Bekijk alle Boekenweektips.

In de persoonlijke verhalen van Rusland-correspondent Iris de Graaf lees je hoe het is om als jonge vrouw verslag te doen vanuit Moskou, in het land van haar grootmoeder. Bekijk alle Boekenweektips

Het is ronduit indrukwekkend wat we weten van onze moedertaal, wat we ermee kunnen, en hoe we dingen haarfijn aanvoelen. Bekijk alle Boekenweektips.

Sinds 2015 zit Astrid Holleeder ondergedoken, wat enorme impact heeft op haar leven en dat van haar familie. Ze vertelt over de dagelijkse routines, constante waakzaamheid en haar angst. Bekijk alle Boekenweektips