'De geheugenlozen is verplichte kost voor elke Europeaan, van regeringsleider tot geel hesje
Met compassie en een scherpe analyse
Uiterst zorgvuldig ontleedt zijn kleindochter de feiten. Ze tracht zich te verplaatsen in haar grootouders. Hoe zij dachten en wat zij voelden. Daarbij is ze er niet op uit hen te veroordelen. Evenmin wil ze het verleden maar laten rusten. Met compassie en een scherpe analyse legt ze de mede-verantwoordelijkheid bloot van haar grootouders aan het nazisme.
Mythen met vele goeden en een handjevol kwaden
Op dezelfde wijze onderzoekt ze ook de geschiedenis van haar grootouders van haar Franse moeder. Die opa was gendarme in het collaborerende Vichy-Frankrijk. Ook daar stuit ze op de mechanismen van ontkenning van verantwoordelijkheid. Niemand kan het zich meer precies herinneren. En de overheid trekt mythen op met een heldere tweedeling tussen de vele goeden en slechts een handjevol kwaden.
Onthustende inkijk in de Europese na-oorlogse geschiedenis
De verhalen van haar grootouders trekt Schwarz vervolgens door naar de grote geschiedenis. Dat doet ze op basis van een enorme hoeveelheid feiten en interviews. Zo levert ze een onthutsende inkijk in de na-oorlogse Europese geschiedenis. Onthutsend, omdat ze aantoont hoe er in Europa weinig animo was om de verantwoordelijken ter verantwoording te roepen. Domweg omdat veel mensen zelf verantwoordelijkheid droegen. In meerdere en in mindere mate. Dat gold voor Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk en Italië. Maar het geldt ook voor Nederland.
Nederland verdoezelt verantwoordelijkheid voor de jodenvervolging
De illusie dat we het hier beter deden, prikt Schwarz heel eenvoudig door. Ze wijst erop dat de Nederlandse regering anno 2019 bijna de enige in Europa is die de verantwoordelijkheid van de staat in de deportatie van de joden nog altijd niet erkent. Ze merkt op dat ook in het Verzetsmuseum in Amsterdam nauwelijks aandacht is voor de rol van de Nederlandse ambtenaren bij de jodenvervolging.
De perfecte Nederlandse identiteitskaart
Zo is er geen verwijzing naar Jacob Lentz, de Nederlandse ambtenaar die de identiteitskaart met een identificatiesysteem voor joden maakte. Zijn systeem werd dankbaar overgenomen door de Duitsers. De efficiëntie ervan verklaart waarom Nederland bijna het allerhoogste percentage vermoorde joden heeft: 75 procent van de Nederlandse joden werd afgevoerd en vermoord. Ter vergelijk: België 45 procent; Frankrijk 25 procent.
In Nederland (nog) geen Holocaustmonument
Ook herinnert Schwarz eraan dat er in Nederland nog altijd geen Holocaustmuseum is. Zelfs geen gedenkteken. En dat in tegenstelling tot andere Europese landen. De pogingen ertoe hier stranden op argumenten als dat een dergelijk monument het groen of het uitzicht zouden schaden. Het schaamrood stijgt je dan toch naar de kaken!
Van geschiedenis naar actualiteit
Maar ‘De geheugenlozen’ wordt pas echt ongemakkelijk lezen als Schwarz beschrijft hoe de ontkenning van verantwoordelijkheid overgaat in bagatelliseren van de misdaden en het benadrukken van wat er allemaal onder het fascisme tot stand kwam. Daarmee is haar geschiedenisverhaal aangekomen bij de actualiteit: de hedendaagse populariteit van populistische partijen in Europa. In haar epiloog concludeert ze: “De geschiedenis herhaalt zich niet, maar de sociale en psychologische mechanismen blijven onveranderd en zetten er ons in crisiscontext toe aan irrationele medeplichtigen te worden van misdadige doctrines.”
Niet voor niets kreeg Géraldine Schwarz voor ‘De geheugenlozen’ de Europese Boek Prijs 2018. ‘De geheugenlozen’ is verplichte kost voor elke Europeaan, van regeringsleider tot geel hesje.
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Marc Couwenbergh
Gesponsord
Als Jolenes helikopter crasht in Irak, moet ze terugkeren naar het huwelijk en gezin dat ze onder hoogspanning achterliet. Schrijf je nu in voor de Hebban Leesclub.
Beth leidt een gelukkig leven met haar man Frank op hun schapenboerderij, maar dan komt haar jeugdliefde Gabriel terug, met wie ze als zeventienjarige een intense zomer beleefde. Bekijk alle Boekenweektips.
Fayes vader bedreigt niet alleen haar, maar ook haar dierbaren en levenswerk, het bedrijf Revenge. Ze roept haar vriendinnen om zich heen om de ultieme wraak te plannen. Bekijk alle Boekenweektips.
In concentratiekamp Westerbork doet jonge moeder Catharina alles wat nodig is om haarzelf en haar zoon te laten overleven. Ze gaat als showgirl dansen in het beroemde kampcabaret. Bekijk alle Boekenweektips.
Isabel woont alleen in het huis van haar overleden moeder, waar alles rustig voortkabbelt tot plotseling haar broer Louis met zijn nieuwe vriendin Eva voor de deur staat. Bekijk alle Boekenweektips.
Een onweerstaanbare schelmenroman over Algot Olsson en een bonte verzameling mensen. Algot stort zich op de mooie en hopelijk lucratieve kunst van het distilleren van brandewijn. Bekijk alle Boekenweektips
Een jonge cartograaf vertrekt naar Amsterdam en tekent voor zijn grote liefde in zijn wereldkaart, vlak naast de evenaar, een 'nog onontdekt' eiland dat haar naam draagt. Bekijk alle Boekenweektips.
Op een koude winteravond belandt de zeventigjarige Leah met haar auto in het water. Hoewel de kade al snel vol mensen staat, doet niemand iets. Tot grote frustratie van studente Mirjam. Bekijk alle Boekenweektips.
De meningsverschillen over hoe het tuincomplex bestuurd moet worden, kunnen elk moment weer oplaaien, maar de grootste dreiging komt van de kant van de gemeente. Bekijk alle Boekenweektips.
Philip Dröge duikt in de curieuze geschiedenis van Nederlandstalig New York en New Jersey en doet dat op de fiets. Een boek dat reisgids, geschiedenisboek en road novel ineen is. Bekijk alle Boekenweektips.
Taalwetenschapper Khalid Mourigh gaat de straat op en de scholen langs om straattaal, het gebruik van Engels en de meertaligheid van het Nederlands te onderzoeken. Bekijk alle Boekenweektips.
Aan het begin van de Eindtijd valt de vrijdenkende engel Astoreth naar de aarde. Hij raakt verzeild in apocalyptische avonturen die hem van Amsterdam naar het Zweedse platteland voeren. Bekijk alle Boekenweektips.
Een meisje en een vis denken beiden dat de ander gevangenzit en dus maken ze een wak, maar ze beseffen dat het beter is als ze blijven waar ze zijn. Bekijk alle Boekenweektips.
Terwijl de ambitieuze Pierre groeit in zijn rol op de redactie van een tijdschrift, kelderen de abonneecijfers. Hoe lang moeten tradities en gewoontes in stand worden gehouden? Bekijk alle Boekenweektips.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog raken de levens van Luna en haar vader, de Joodse Rifka, de Indiase Chandar en Thiemen met elkaar verweven op een manier die zij niet voorzien. Bekijk alle Boekenweektips.
Eliza had zes broers, maar alleen Krekel is nog over. Een bangerik, een huilebalk, een blok aan haar been, eigenlijk. Alles gaat mis, maar Eliza en Krekel blijven zoeken naar hun verdwenen broers. Bekijk alle Boekenweektips.
Als de literaire bundel van zware crimineel Derek L. op het punt staat te verschijnen, mag hij tijdens zijn weekendverlof van de gevangenis aanwezig zijn op zijn eigen boekpresentatie. Bekijk alle Boekenweektips.
In dit hartstochtelijke pamflet toont docent Karim Amghar aan hoe mbo'ers nog steeds te maken hebben met onderwaardering, terwijl ze onmisbaar zijn voor de samenleving. Bekijk alle Boekenweektips.
Wanneer Hitler aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog Oostenrijk binnenvalt, moeten vijf hechte vrienden kleur bekennen. Kun je een ander ooit ten diepste kennen? Bekijk alle Boekenweektips.
Iemand breekt in bij Simon en beweert dat ze beiden vastzitten op een alternatieve belevingsvakantie. Het is het begin van een aangrijpende speurtocht. Bekijk alle Boekenweektips.
Stine Jensen verkent hoe mediastormen kunnen ontstaan en hoe je filosofie kunt inzetten om ze te duiden. Bekijk alle Boekenweektips.
Een kleurrijke groep outcasts raakt betrokken bij het mysterie van Salomé Abergel, de beroemde kunstenares die op het hoogtepunt van haar carrière plotseling verdwijnt. Bekijk alle Boekweektips.
Als Hitler aan de macht komt, vluchten Eva en Itzhak naar het conservatieve Zeeland. Daar haalt het gevaar hen in en Eva zal moeten kiezen. Bekijk alle Boekenweektips.
In de persoonlijke verhalen van Rusland-correspondent Iris de Graaf lees je hoe het is om als jonge vrouw verslag te doen vanuit Moskou, in het land van haar grootmoeder. Bekijk alle Boekenweektips.
Het is ronduit indrukwekkend wat we weten van onze moedertaal, wat we ermee kunnen, en hoe we dingen haarfijn aanvoelen. Bekijk alle Boekenweektips.
Sinds 2015 zit Astrid Holleeder ondergedoken, wat enorme impact heeft op haar leven en dat van haar familie. Ze vertelt over de dagelijkse routines, constante waakzaamheid en haar angst. Bekijk alle Boekenweektips.
