Bijzonder document

Na het lezen van een stuk in het vakblad Lezen, van Stichting Lezen was ik gefascineerd door het onderwerp van dit boek. Hoe Zwarte mensen gezien worden en afgebeeld worden in boeken is iets waar ik me al heel lang me bezig houd, dus toen ik dit boek voorbij zag komen wist ik dat ik echt moest lezen. De cover is meteen al een trigger. Want toen ik dit boek uit de bieb haalde keken mensen me aan alsof ik gek was geworden. De boze blikken waren uiteraard niet geheel onterecht, want ik vind de cover zelf ook een beetje bedenkelijk. Maar als ze geweten hadden waar dit boek over ging, was dit waarschijnlijk anders geweest. Black-face in full colour op de cover in een bibliotheek in Rotterdam-Zuid is misschien niet de handigste zet die je kan maken. Maar gelukkig weet ik wel beter. Zelfs mijn kinderen keken met afschuw naar de cover en vroegen zich af waarom ik dit boek in godsnaam mee naar huis had genomen. Toen ik vertelde dat dit boek juist de geschiedenis verteld over dit soort boeken en dat het laat zien waarom het niet oké was en is, werden ze gelukkig wat milder en wilde ze het boek ook wel eens doorkijken. Met een hoop gevloek als gevolg, dat dan weer wel. 

Ik vond dit boek echt mega interessant. Niet alleen de verschillende prenten,het taalgebruik van toen, de geschiedenis erachter en het verloop naar nu, is echt een enorme verrijking van mijn denken.Maar ook omdat het me zoveel bracht. En niet alleen maar verontwaardiging.  Je kan je bijna niet voorstellen dat het zo gewoon was om zulke boeken te lezen, zonder dat de mensen doorhadden hoe schandelijk en schadelijk deze eigenlijk waren. De verschrikkelijke stereotypering, de racistische benamingen en de ronduit belachelijke verhaallijnen nam iedereen maar voor zoete koek. Het is mooi om te zien dat Arjan Peters, met een frisse blik van nu, naar deze verhalen en afbeeldingen kijkt, zonder afbreuk te doen aan het geheel. Want veelal zijn de illustraties, ondanks de nare bijsmaak, wel enorm mooi en kunstig gemaakt. 

Het was heel bijzonder om zo veel informatie over de geschiedenis van deze platen te lezen, de warme blik van Ricardo Burgzorg, die al deze boeken heeft verzameld, zorgde ook voor een mooie omarming van het verleden. We weten nu dat deze beeldvorming tergend onjuist was, maar het is nu eenmaal de geschiedenis, en dat hoeven we niet uit te wissen. Dat moet juist geconserveerd worden. 

Een mooie passage uit het boek vond ik dat Ricardo Burgzorg zijn kijk op kinderboeken met Zwarte mensen als personages heel mooi kan omschrijven en onderbouwen. En een ding dat hij zei daarover, was ik het erg mee eens. Ondanks ik begrijp dat andere mensen daar misschien moeite mee hebben. Zeker gezien het feit dat de lijn tussen kenmerkend en stereotyperend zo dun is. 

In Hoofdstuk 1 - Een man van het beeld, schrijft hij daarover ; "(...)In veel Nederlandse prentenboeken zie je tegenwoordig veel etnisch diverse kinderen, en dat is een goede zaak. Alleen: als je de kleur zou weghalen, is mij opgevallen,dan zien ze er ineens allemaal hetzelfde uit. Ze hebben eigenlijk geen onderscheidende fysieke kenmerken meer. (...) wat ik betreur. 'Aan veel illustraties van nu zie je dat er een zekere schroom,angst en voorzichtigheid bestaat in het afbeelden van fysieke kenmerken die met etniciteit te maken hebben. (...) Het inmiddels ingedaalde besef van die karikaturen heeft geleid tot die grote terughoudendheid van vandaag.'

Dan legt Ricardo uit dat hij graag zou zien dat ieder kind zich gezien zou willen voelen, omdat we er nou eenmaal allemaal verschillend uitzien. 'Ik pleit er daarom voor dat er in de illustraties meer variatie gaat komen. Dat doet de kunstvorm recht,en de huidige maatschappij. Ook kinderen van kleur, en daarbinnen de verschillende mengvormen,kunnen zich dan herkennen.' 

Daar ben ik het helemaal mee eens. Want we zijn nou eenmaal geen eenheidsworst van de HEMA, de verschillen zijn heel belangrijk om te laten zien. Die horen er gewoon bij, en moeten daardoor ook echt gezien worden. 

Het brute contrast dat dit boek laat zien was voor mij dan ook enorm overweldigend. Het aan de ene kant vanuit een 'goed' hart boeken willen maken( en dan heb ik het over (white- saviourisme) zendelingen en weldoeners) en aan de andere kant het afschilderen van Zwarte mensen als duivels en onaardse wilde dieren. De collectie van Burgzorg laat dat heel goed zien. Het laat ook heel goed zien waarom het christendom en slavernij zo goed hand in hand konden gaan. En dat maakt de smaak in de mond na het lezen van dit boek misschien nog wel iets viezer. Het legt heel goed uit hoe dat heeft kunnen gebeuren en heeft kunnen ontstaan.  In Hoofdstuk 7 staat daar als conclusie dit : (...) "Eeuwenlang zijn zij ( de Zwarte mensen) in hoofdzaak als verdienmodel beschouwd,en daardoor van hun menselijkheid ontdaan."

Dit is natuurlijk precies wat er aan de hand was. En wat er nog steeds gaande is. Die nasmaak van de koloniale tijd en zijn denkbeelden en vooroordelen die zich nu bij een hele hoop (witte) mensen nog tonen, zorgen ervoor dat de maatschappij is wat hij is, en waarom racisme nog zo overweldigend aanwezig is. 

Daarom is het zo goed dat boeken als dit, en collecties als die van Ricardo Burgzorg bestaan. Het zorgt voor immens besef hoe slecht de beeldvorming van en over Zwarte mensen nu eigenlijk echt was. en om het zo allemaal gebundeld in een boek te zien, maakt dat besef nog vele malen groter. Zeker met de achtergrond informatie en wat geschiedenis achter deze platen, maakt dit boek tot een waar naslagmateriaal waarvan ik hoop dat veel mensen dit gaan lezen. Ik denk, of eigenlijk ik hoop, dat het veel mensen een lichtje in hun bovenkamer doet laten aangaan.En hopelijk het begin is van een andere denkwijze, en het loslaten van bepaalde vooroordelen. 

Een mooie passage in het boek dat daarop aansluit is deze: In hoofdstuk 5 gaat het in een bepaald stuk over de Golliwogg, een pop met uiterst stereotype kenmerken die in zijn boekje Nederland aandoet en zich meteen kan aanpassen aan de Nederlandse gebruiken en 'cultuur'. Een pop die qua karikatuur veel wegheeft van onze oude Zwarte Piet en moest lijken alsof dat de perfecte vorm van verbroedering moest zijn. Maar als je eenmaal weet waar deze pop vandaan komt, als in, wat het moet voorstellen, kan je er niet onderuit dat dit verre van voorbeeldige verbroedering is. Je kan er niet meer blanco of onbevangen naar kijken. En zo gaat dat met heel veel afbeeldingen of zegswijzen uit dit boek. Dat geeft hierbij ook een mooie kijk op Zwarte Piet. En om met de woorden van Johan Cruijff te spreken, die in dit boek geciteerd wordt : 'Je gaat het pas zien als je het doorhebt.'  De zogenaamde goede intenties van de makers, zijn zo goed nog niet zodra de oogkleppen eenmaal afgevallen zijn. En dat besef is de hele boodschap van dit boek. Het besef, dat wat men vroeger normaal vond, helemaal niet zo normaal is. Helaas lopen we daar in Nederland nog een halve eeuw mee achter. Zeker als je naar de Verenigde Staten in dit onderwerp als vergelijkingsmateriaal neemt. 

Het mooist om te lezen was misschien wel het laatste hoofdstuk. Dat Van simpele zielen naar superhelden heet. Daarin wordt goed aangetoond, dat het streven naar meer herkenbare personages voor kinderen van kleur, en het afschaffen van stereotypes echt niet alleen iets van nu is. Alleen was er in die tijd geen ruimte voor verandering. Omdat men de meute niet meekreeg. Gelukkig is dat nu wel anders en weten we wel beter. al is er nog een hele lange weg te gaan. 

"De schrijvers van later,de lezertjes van nu, mogen niet meer aan dezelfde blikvernauwing lijden als de vroegere auteurs en lezers."- Roline Redmond (1980) 

Gelukkig hebben we in deze tijd veel meer Zwarte auteurs en illustrators die met een authentieke stem in de maatschappij, de jeugd kan geven wat het nodig heeft, en daar ben ik heel erg blij om. 

Na het uitlezen staat er nog een hele waslijst aan bronnen hoe de afgebeelde boeken heten. Nou ben ik helemaal niet geïnteresseerd in al die verschrikkelijke boeken van vroeger, maar er stonden, zeker in het laatste hoofdstuk, een aantal boeken met illustraties waar mijn hart sneller van ging kloppen. Dus die ga ik zeker nog even opzoeken later. 

Mijn eindconclusie is dat dit boek, Burgzorgs Blik, een regelrechte aanrader is. Voor mensen die net als ik enorm in het onderwerp racisme en beeldvorming geïnteresseerd zijn. Maar ook voor mensen die dat niet zijn. Hoe dan ook verruimt het enorm je blik en je kijk op de wereld. En het is ook nog eens een enorme aanwinst voor je boekenkast. Aanradert!